Stolpersteine in Wassenaar

Donderdag 25 en vrijdag 26 november 2021 werden in de stoep voor zeven Wassenaarse woningen ‘Stolpersteine’ (struikelstenen) geplaatst en onthuld.   

De levensverhalen

De werkgroep Stolpersteine Wassenaar heeft samen met de gemeente Wassenaar en diverse ondersteuners deze bijeenkomsten en steenleggingen kunnen organiseren. Voorafgaand aan de steenlegging en onthullingen vonden op donderdag 25 november in het Rijnlands Lyceum, en op 26 november in de Kievietkerk ceremonies plaats waarbij diverse sprekers het woord voerden. Nabestaanden, familie en betrokkenen deelden de levensverhalen. In de Kievietkerk waren veel nabestaanden aanwezig die waren overgekomen uit het buitenland om eer te betuigen aan de getroffen familieleden.

Muziek en bijdragen van leerlingen

Ook waren er bijdragen van leerlingen van het Rijnlands Lyceum en de Bloemcampschool. Beide scholen hebben de stenen bovendien geadopteerd. Jaarlijks zullen ze er in de lessen aandacht aan besteden en zorgen ze ervoor dat de stenen er netjes bijliggen.

Marcel Sutedja, leerling van het Rijnlands Lyceum vertolkte op viool - onder begeleiding van Natasja Douma op piano - het Concertino, dat de joodse componist M.Weinberg in 1948 componeerde als eerbetoon aan hen die waren omgebracht. Rabbijn Menno ten Brink sprak het Kaddisj gebed uit. Het gebed van het leven. Na een dankwoord van de voorzitter van de werkgroep Margaret de Vos van Steenwijk vertrok het gezelschap naar de adressen van die dag. 

De eerste plaatsing

Op het eerste adres, de van Zuylen van Nijeveltstraat 106, plaatste burgemeester Leendert de Lange samen met een leerling van het Rijnlands Lyceum - Lies Vrancken Peeters - een Stolperstein voor het huis van Freddie da Silva. Freddie da Silva was leraar aan het Rijnlands Lyceum. Evenals zijn collega Ernest Frijda mocht hij als Joodse leraar alleen nog maar op Joodse scholen werken. Beiden zijn uiteindelijk weggevoerd en omgebracht in concentratiekampen. Dit lot trof alle mensen, voor wie Stolpersteine zijn geplaatst. Hele gezinnen werden uit Wassenaar op transport gesteld en vermoord in concentratiekampen. En sommigen vluchten zelfs uit wanhoop in de dood. Bekijk de verhalen achter alle 18 geplaatste Stolpersteine in Wassenaar in de brochure onderaan deze pagina. De brochure is gemaakt door Ton Beijersbergen, lid van de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar.

Steentjes en rozen

Na het plaatsen van de Stolpersteine en het neerleggen van witte rozen werd de aanwezigen gevraagd om volgens joods gebruik symbolisch een steentje neer te leggen ter nagedachtenis aan de overledenen. De onvergankelijkheid van de stenen staat voor eeuwige liefde en geloof, altijd durend respect en een herinnering aan en verbondenheid met de dode.

Quote Burgemeester Leendert de Lange:

‘Een Joods gezegde luidt: een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is. In de Tweede Wereldoorlog verdwenen er in Wassenaar bijna 100 Joodse inwoners. Het waren je buren, vrienden, ze gingen naar dezelfde school, zaten op dezelfde sportvereniging, deden boodschappen in jouw buurtwinkel. Alleen omdat ze Joods waren, werden ze opgepakt en weggevoerd. En overleefden het niet. Het is belangrijk dat jongeren, maar ook mensen met wat meer levenservaring, er keer op keer aan worden herinnerd waartoe antisemitisme, discriminatie, haat en uitsluiting kunnen leiden. We mogen nooit uit het oog verliezen dat het altijd om mensen gaat. Achter elke steen zit een indrukwekkende geschiedenis van een dorpsgenoot. Zij verdienen het om keer op keer bij stil te staan. Voorover te buigen en ons diepe respect te tonen. Te eren en hier van te leren. En dat wij nooit vergeten. Dit nooit meer.’

Burgemeester Leendert de Lange legt samen met samen met Lies Vrancken Peeters -leerling van het Rijnlands Lyceum - een Stolperstein voor het huis van Freddie da Silva.

“Een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is”

Donderdag 3 november 2022 werd letterlijk en figuurlijk stilgestaan bij een 
viertal mensen wiens verhalen niet vergeten mogen worden. Joodse Wassenaarders met diverse achtergronden die slachtoffer zijn geworden van de Holocaust in de Tweede Wereldoorlog. Ze woonden alle vier in vrijheid rondom de Kievietkerk. Deze kerk in zijn prachtige groene omgeving werd het decor van een zeer bijzondere ceremonie. Georganiseerd door de Gemeente Wassenaar in zeer nauwe samenwerking met de Werkgroep Stolpersteine is Wassenaar een viertal struikelstenen rijker. 

“Een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is”, memoreerde burgemeester De Lange een Joods gezegde. Vier mensen met een Joodse komaf werden herdacht door nabestaanden en overige belangstellenden, dankzij de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar. Deze werkgroep bestaat uit vijf zeer bevlogen Wassenaarders, te weten: Ton Beijersbergen, Evelyn Hompes, Niek Kat, Kees Neisingh en Margaret de Vos van Steenwijk (voorzitter), en wordt facilitair ondersteund door twee medewerkers namens de gemeente, Ingrid Sachumsky en Charlotte Veldkamp. Deze werkgroep heeft wederom een jaar lang onderzoek afgerond met een prachtig vormgegeven boekje vol verhalen en foto’s.

Stolpersteine

Het leggen van de Stolpersteine ter herinnering is dankzij de werkgroep en de gemeente, een ultiem geschenk aan de samenleving om de namen van deze slachtoffers levend te houden. Stolpersteine heten zo omdat de hoop is dat mensen symbolisch struikelen en zo even stilstaan bij de geschiedenis. Het is een betonnen blokje waarop een met de handgemaakt messing plaatje van tien bij tien cm is bevestigd. Hierop staat een naam, het geboortejaar en indien bekend de datum en plaats van overlijden.

Verhalen

Na welkomstwoorden door de voorzitter van de werkgroep en onze burgemeester was het de eer aan familieleden, leden van de Historische Vereniging Oud Wassenaer en de Werkgroep Stolpersteine, om de verhalen van de vermoorde Wassenaarders te vertellen. Uiteraard was dit voor veel van de bijna tachtig gasten een emotionele gebeurtenis. Ook Jan Kessler, voor wie eerder dit jaar een van deze Stolpersteine is gelegd op de Stoeplaan, werd gememoreerd en zijn verhaal nogmaals gedeeld in bijzijn van zijn zus Margo. “Laten we voor onze toekomstige generatie deze verhalen alsjeblieft blijven vertellen!”

Toekomstige generatie

Deze generatie was ook aanwezig, eerst met een emotioneel viool- en 
pianospel door Luca van der Waals en Natasja Douma waarna de groepen 8 van de Kievietschool volgden. Zij brachten een prachtig zelfgemaakt lied met de titel ‘Ik laat een lichtje branden voor jou’ en menigeen hield het niet droog in de kerkbanken. De leerlingen brachten zo op hun eigen mooie manier respect voor deze ‘lieve, mooie en dappere mensen’.

Jacques Gourevitch

Na een gedicht en het uitspreken van de Kaddisj toog het gezelschap 
naar de Oranjelaan 16 alwaar de eerste steen werd onthuld. De huidige bewoonster van dit huis vertelde over Jacques Gourevitch voor wie helaas geen nabestaanden zijn gevonden. Hij was afkomstig uit Rusland waar het voor mensen met een Joodse achtergrond niet veilig was. Wellicht heeft het zijn ouders doen besluiten om naar het relatief veilige Polen uit te wijken om 
uiteindelijk in Nederland terecht te komen. Helaas lijkt de geschiedenis zich te herhalen en nadat Nederland in de meidagen van 1940 onder de voet wordt gelopen en de eerste anti-Joodse maatregelen worden ingevoerd, kan Jacques geen kant meer op. Op 21 oktober 1941 zou hij zijn gearresteerd vanwege ‘anti-Duits gedrag’ en wordt hij gevangengezet in Het Oranjehotel in Scheveningen. Via concentratiekamp Buchenwald wordt hij getransporteerd naar Mauthausen in Oostenrijk alwaar hij, nog maar 39 jaar oud, op 4 juni 1942 wordt vermoord.

Judith Rosen Jacobson-Ferares

Hierna werd de Nassaulaan 5 aangedaan. De familie van Judith Rosen Jacobson-Ferares was in groten getale aanwezig en zorgde voor 
verbinding, wat deze dag zo mooi maakte. Deze steen is voor Judith, de grootmoeder die niemand kende, maar waar gelukkig veel over gevonden is in de vorm van haar schilderijen, foto’s en schriftelijke brieven en teksten. Een positief ingestelde, dappere, standvastige en kunstzinnige vrouw die als zeer zorgzaam, reislustig en avontuurlijk werd beschreven. Judith Rosen Jacobson-Ferares is op 55-jarige leeftijd vermoord in concentratiekamp Auschwitz. Dat het allerjongste familielid de steen mocht onthullen was een prachtig moment.

Henk Hartog

De huidige bewoners van Duinvoetlaan 9, het charmante huis waar Henk Hartog heeft gewoond, zijn vereerd dat ze betrokken zijn bij dit mooie project van de werkgroep. Henk, een kunstenaar die aansprekende tekeningen maakte, is door een speling van het lot en omstandigheden in Wassenaar komen wonen, net op het moment dat Wassenaar werd bezet door de Duitsers. Op 7 juli 1942 probeert hij samen met twee vrienden te vluchten naar Zwitserland. Maar in een slaperig stadje in Frankrijk proberen ze, met 
aktetas, jas en hoed, de demarcatielijn over te steken en worden ze gearresteerd. Het is de bedoeling dat de gevangenen naar Polen worden 
gedeporteerd, maar de twee vrienden springen uit de rijdende trein en zullen uiteindelijk het vrije Engeland bereiken. Henk voelde niks voor de sprong en gaat op transport met eindbestemming Auschwitz. Ongeveer negen maanden na zijn vlucht komt aan het leven van Henk op 30 april 1943 een einde: hij is dan nog geen 28 jaar oud…

Paul Jüdell

“Paul Jüdell koos voor zijn eigen wapen”, aldus Kees Neisingh van de 
Historische Vereniging. De zeer ondernemende en bereisde accountant en verzekeringsprofessional, was tevens opgeleid tot reserveofficier der infanterie. Hij werd al in de Eerste Wereldoorlog opgeroepen als reserveofficier van de infanterie en in WOII wordt hij voor de tweede keer in zijn leven gemobiliseerd. Inmiddels woont hij op de Stoeplaan 22. Ondanks het naleven van een stipte neutraliteit wordt ons land in de vroege ochtend van de 10de mei 1940 door nazi-Duitsland aangevallen. Met het bombardement op Rotterdam is het pleit beslecht en volgt de capitulatie. Onverdraaglijk voor Paul Jüdell. Op 14 mei 1940 kiest hij, samen met enkele honderden Joodse landgenoten voor een vlucht 
in de dood. Deze talentvolle en energieke man is nog maar 51 jaar.

Memorabel samenzijn

Het was een zeer ontroerend, indrukwekkend en memorabel samenzijn dat in de toekomst vaker plaatsvindt. De werkgroep gaat namelijk verder om ook de overige Wassenaarse slachtoffers van de Holocaust in de Tweede Wereldoorlog een naam in de vorm van een struikelsteen te geven

Met hoofd en hart struikelen over tien nieuwe Stolpersteine in Wassenaar

Marcus van Leeuwen, Henriëtte van Leeuwen-van Baale, Elizabeth Reijna van Leeuwen, John van den Bergh, Rudolfine van den Bergh-Jessel, Kaatje Frenk, Mietje Frenk, Sophia de Sterke, Joseph Kan en Werner Gans: dat zijn de namen van Holocaustslachtoffers die zijn gegraveerd in een Stolperstein, gelegen voor het huis waar ze voor het laatst vrijwillig in vrijheid hebben gewoond.

Vierde ceremonie

Donderdag 2 november vond een indrukwekkende bijeenkomst plaats in Raadhuis De Paauw. Deze vierde Wassenaarse Stolpersteine-ceremonie werd georganiseerd door de gemeente Wassenaar in samenwerking met de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar. De ceremonie werd ingeleid door Margaret de Vos van Steenwijk, de voorzitter van de Werkgroep Stolpersteine. De ontroerende bijeenkomst vond plaats tijdens een heftige periode. In de woorden van burgemeester Leendert de Lange: “In het licht van de recente geweldsuitbarstingen in Israël vindt de gemeente Wassenaar dit moment extra belangrijk. Wij dulden geen polarisatie, antisemitisme en haat. De vredesvlag symboliseert de gevoelens van de gemeente Wassenaar, want er is niets belangrijkers dan vrede en vrijheid”.

Aangrijpende verhalen, de toekomstige generatie en een bijzondere gast

In aanwezigheid van familieleden van de slachtoffers, vrienden, wethouders, gemeenteraadsleden en overige belangstellenden, werden aangrijpende verhalen verteld over de dorpsgenoten die slachtoffer werden van de Holocaust. De oudsten waren 80, de jongste nog maar 13 jaar oud. Onder deze slachtoffers waren ondernemers die leiding gaven aan een bedrijf en midden in het leven stonden, bewoners en verpleging van een Joods rusthuis en een gelukkig gezin dat zo genoot van hun Wassenaarse huis.

Na het vertellen van de verhalen en een hartverwarmend muzikaal intermezzo door cellist Thomas Kanter, was het de beurt aan de groepen 8 van de Herenwegschool om een bijdrage te leveren. De leerlingen zongen een emotioneel lied. Ze hadden op school een les gevolgd over de verschrikkingen in de Tweede Wereldoorlog en hebben deze tien struikelstenen in het centrum van Wassenaar geadopteerd. Zij zorgen daarmee voor het onderhoud. Onder de toehoorders bevond zich ook Hare Excellentie Shefali Razdan Duggal, de ambassadeur van de Verenigde Staten, waarvan bekend is dat ze een speciale interesse heeft in de Holocaust. De organisatie was oprecht vereerd door haar aanwezigheid. De ambassadeur legde tevens een roos bij de Stolperstein die als eerste werd onthuld.

De Stolpersteine

De tien nieuwe Stolpersteine werden na de ceremonie in het Raadhuis officieel onthuld voor of bij de Raadhuislaan 4, Raadhuislaan 11, Jonkerlaan 75 en Lange Kerkdam 33a. Stolpersteine zijn stenen van 10x10 cm met op de kop een messing plaatje, waarin naam, geboortejaar, deportatiedatum, plaats, datum en wijze van overlijden met de hand zijn gestanst. Een Stolperstein wordt ook ‘struikelsteen’ genoemd. Het is de bedoeling dat voorbijgangers met hun hoofd en hart struikelen en zo stilstaan bij het leed dat deze Holocaustslachtoffers is aangedaan. Want ‘een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is’. Opdat deze mensen nooit vergeten worden.

Mevrouw Moses-Eijl, nabestaande, H.E. Shefali Razdan Duggal, ambassadeur van de VS en burgemeester Leendert de Lange leggen rozen bij de eerste Stolpersteinonthulling.

Struikelstenen vormen een blijvende herinnering

Joseph Tuvy, Ernest August Kan, Louisa Julia Carolina van Raalte, Bertha Abrahamson, Wolf van Leeuwen, Sophia van Leeuwen-Spanjar, Levie van Leeuwen, Heintje van Leeuwen, Heintje Lena Spanjar, Gabriel Levi, Marianne Levi-Ostwald en Isaac Hartogs: dat zijn de namen van Holocaustslachtoffers die zijn gegraveerd in een Stolperstein. Deze Stolpersteine, ook struikelstenen genoemd, liggen voor het huis waar zij voor het laatst vrijwillig in vrijheid hebben gewoond.

Vijfde ceremonie

Donderdag 7 november vond een indrukwekkende bijeenkomst plaats in Raadhuis De Paauw. Deze vijfde Wassenaarse Stolpersteine-ceremonie werd georganiseerd door de gemeente Wassenaar in samenwerking met de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar.

De ontroerende ceremonie werd ingeleid door Margaret de Vos van Steenwijk, de voorzitter van de Werkgroep Stolpersteine, die uiteraard haar team van betrokken vrijwilligers bedankte voor alle inzet, alsmede medewerkers van de gemeente Wassenaar die dit project een warm hart toedragen. Burgemeester Leendert de Lange onderstreepte deze woorden. “Mensen, talenten en namen wis je niet uit. Het is belangrijk om deze mensen te herinneren en over hen te praten. Zeker in deze tijd waarin we beseffen dat vrijheid, vrede en veiligheid kostbaar zijn.”

Aangrijpende verhalen

In aanwezigheid van nabestaanden van de slachtoffers, alle wethouders, gemeenteraads-, commissieleden en overige belangstellenden, werden aangrijpende verhalen verteld over de dorpsgenoten die slachtoffer werden van de Holocaust. Met op de achtergrond foto’s en zelfs bewegende beelden, spraken nabestaanden en leden van de werkgroep een In Memoriam uit. Uit de persoonlijke verhalen kwam naar voren dat het leggen van de Stolpersteine de slachtoffers in ieders herinnering weer tot leven had gewekt. “Deze aandacht en bezinning is het minste wat we ze verschuldigd zijn.”

Muzikaal intermezzo en de toekomstige generatie

Bezinning was er ook in de vorm van een hartverwarmend muzikaal intermezzo. Marinke Visser en Carien Dagnelie speelden op hun cello’s een compositie van de Duitse componist Max Bruch. “Joodse melodieën die treurig en tevens hoopgevend zijn.” Hierna was het de beurt aan groep 8 van de St. Bonifaciusschool. De leerlingen zongen een emotioneel lied waarin ze het verleden vaarwel zeiden en de hoop uitspraken dat het in de toekomst beter zal gaan. Ze hadden op school lessen gevolgd over de verschrikkingen in de Tweede Wereldoorlog. De groep heeft deze twaalf struikelstenen geadopteerd en zorgt daarmee voor het onderhoud.

De Stolpersteine

De Stolpersteine, kleine stenen met daarop een plaatje van messing waarin de naam, het geboortejaar, de plaats van deportatie en de plaats met datum waar het slachtoffer is vermoord of overleden is gegraveerd, werden na de ceremonie officieel onthuld op de volgende adressen: Cornelis de Wittstraat 20, Jonkerlaan 58, Schouwweg 28, Schouwweg 72, Rijksstraatweg 701, Rijksstraatweg 791 en Klein Persijnlaan 31. Met het wegvegen van zand, het leggen van witte rozen en steentjes werden het stuk voor stuk waardige ceremonies. Een Stolperstein wordt ook Struikelsteen genoemd. Voorbijgangers struikelen met hun hoofd en hart en staan zo even stil bij het leed dat deze Holocaustslachtoffers is aangedaan. Een Joods gezegde luidt: Een mens is pas vergeten als zijn naam is vergeten. Opdat wij nooit vergeten.

Elf nieuwe Stolpersteine in Wassenaar: “Opdat wij nooit vergeten”

In november 2017 nam de Wassenaarse Gemeenteraad een motie aan om in Wassenaar Stolpersteine te plaatsen. De ‘Werkgroep Stolpersteine Wassenaar’ werd geboren en heeft deze speciale opdracht op minutieuze, betrokken en adequate wijze uitgevoerd. Vorige week donderdag, 20 november 2025, werden de voorlopig laatste elf Stolpersteine onthuld in Wassenaar-Zuid. De gehele ceremonie werd een ingetogen, waardige afsluiting van een bijzonder project dat de afgelopen jaren tientallen Wassenaarders een naam gaven en naar huis brachten. 

Ontroerend samenzijn

De ceremonie begon met een drukbezocht samenzijn in Raadhuis De Paauw. Nabestaanden, zelfs familie uit Hongarije, burgemeester en wethouder, gemeenteraadsleden en overige belangstellenden luisterden naar een indrukwekkende toespraak van burgemeester Leendert de Lange en emotionele in memoriam ‘s over elf vermoorde dorpsgenoten. Deze verhalen werden gecomplementeerd door foto’s en afbeeldingen en omlijst door een krachtig en episch muzikaal intermezzo door Agnes Houtsmuller en Tom Kanter. Na afloop was het de beurt aan leerlingen van groep 8 van de Nutsschool die een ontroerend gedicht voordroegen.

Werkgroep Stolpersteine Wassenaar

Deze voorlopig laatste memorabele ceremonie werd georkestreerd en mogelijk gemaakt dankzij de werkgroep die zich jarenlang heeft ingezet om het plaatsen van struikelstenen mogelijk te maken. Deze groep, bestaande uit Margaret de Vos van Steenwijk (voorzitter), Evelyn Hompes, Carla de Glopper, Kees Neisingh, Niet Kat, Ton Beijersbergen, Ingrid Sachumsky en Annelies Kooreman, bracht ook haar grote dankbaarheid uit aan de gemeente Wassenaar voor alle medewerking. Vervolgens toog het gezelschap langs de volgende huizen waarin ooit hoop, leven en toekomst was, totdat oorlog, angst en vervolging deze abrupt afbraken:

Bloemcamplaan 6

Op dit adres woonde Erik John Frank. Een jonge, beleefde man, geboren in Rotterdam in 1921, zoon van Arnold Frank, een sportieve handelsman en diplomatiek attaché voor Finland. Erik groeide op in een gezin waar cultuur, reizen en verantwoordelijkheid vanzelfsprekend waren. Als jongvolwassene werkte hij als secretaris op het Finse consulaat in Den Haag, een baan die hem aanvankelijk bescherming bood. Maar eind 1943 werd ook hij opgepakt en naar Westerbork gebracht. In februari 1944 volgde deportatie naar Theresienstadt, later naar Auschwitz en uiteindelijk Dachau, waar hij volgens officiële documenten in maart 1945 overleed, pas 23 jaar oud. 

Bremhorstlaan 16

De familie Salm verhuisde in 1938 naar Wassenaar. Frits, geboren in Sittard, was een handelaar in granen en meel, een man met een groot gevoel voor ondernemerschap en voor schoonheid. Zijn vrouw Yvonne Salm-Sasserath was van Belgische afkomst, elegant, actief en gastvrij. Hun dochter Lydia Salm, begin twintig, werkte als secretaresse. Ze leefden een modern, internationaal leven, met belangstelling voor kunst en muziek. Maar toen de oorlog begon, veranderde dat leven in korte tijd. Frits’ bedrijf werd opgeheven, en het gezin vluchtte naar België, vermoedelijk in de hoop om via Frankrijk Zwitserland te bereiken. Daar werden ze gearresteerd en naar het doorgangskamp Mechelen gebracht. Op 1 september 1942 volgde het transport naar Auschwitz. Direct na aankomst werden Frits, Yvonne en Lydia op 4 september vermoord. Lydia was 21 jaar. Hun stenen liggen nu voor het huis waar ze nog even gelukkig waren.

Hogeweg 11

Martha, Auguste en Clara Lazarus waren drie zussen, afkomstig uit Berlijn. Ongehuwd, zelfstandig en ondernemers van een blouse winkel aan de Tauentzienstraße, in het centrum van de bruisende hoofdstad. Toen tijdens de Kristallnacht in 1938 de ruiten van hun winkel werden verbrijzeld, wisten ze dat ze moesten vluchten. In maart 1939 vonden ze onderdak in Wassenaar, in een huis aan de Hogeweg. Daar hoopten ze te kunnen wachten op een visum naar Amerika, waar familie woonde. Maar het liep anders. Toen Nederland op 10 mei 1940 werd aangevallen, stortte hun wereld opnieuw in. Drie dagen na de capitulatie, radeloos en bang voor wat zou komen, maakten de zussen een einde aan hun leven. Ze werden begraven op de Joodse begraafplaats in Wassenaar. De hutkoffer van Clara, zorgvuldig bewaard door een bevriende buurvrouw, werd teruggevonden met haar naamlabel met de initialen C.L. De koffer kreeg een plek in het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam. En nu markeren drie struikelstenen hun vroegere thuis.

Groot Hoefijzerlaan 71

Aan deze laan, waar nu stilte en bladerruis overheersen, woonden in de jaren ’40 Alfred Frank en zijn moeder Jetta Frank-Heijmann. Beiden hadden Duitsland verlaten in de hoop in Nederland een nieuw bestaan op te bouwen. Jetta, geboren in Keulen, was een warme vrouw die ondanks alles hoop bleef koesteren. Haar zoon Alfred, bontwerker van beroep, stond bekend om zijn zorgzaamheid en verantwoordelijkheidsgevoel. Toen de eerste anti-Joodse maatregelen werden ingevoerd, probeerden moeder en zoon zich zo onopvallend mogelijk staande te houden. Maar in juni 1942 werd Jetta gearresteerd en opgesloten in het Oranjehotel in Scheveningen. Van daaruit ging de reis via Ravensbrück naar Auschwitz, waar zij op 10 oktober 1942 werd vermoord. Alfred verloor kort daarna ook zijn vader Benjamin, en werd zelf opgepakt toen hij probeerde onder te duiken. Hij kwam via Westerbork terecht in Sobibor, waar hij op 2 juli 1943 werd gedood. Hun huis aan de Groot Hoefijzerlaan werd onteigend, verzegeld en doorverkocht aan een Rijksduitser. Van hun leven bleef niets tastbaars over, tot nu. Twee struikelstenen in het trottoir brengen hen terug naar de plek waar zij voor het laatste in vrijheid woonden.

Van Calcarlaan 27

Rosetta Judith Alberg werd geboren in Antwerpen en kwam als jonge vrouw naar Nederland om te werken als kinderjuffrouw. In 1940 trad ze in dienst bij de familie Van Kleffens in Wassenaar, waar ze met liefde voor de kinderen zorgde. Toen Joodse inwoners zich moesten registreren, deed ze dat zonder aarzeling. In augustus 1942 werd ze opgepakt en via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd, waar ze op 24 september van dat jaar werd vermoord. Ze was 37. De familie Van Kleffens probeerde haar eigendommen te bewaren, een koffer en een kast in hun huis werd verzegeld met haar naam erop. Die zorgzaamheid, dat kleine gebaar van menselijkheid, leeft voort in het huis en in de steen die nu voor de deur ligt. 

Klingelaan 5

Ládislas Kovács kwam uit het Hongaarse Debrecen en was als jonge man de wereld ingetrokken op zoek naar kansen. Via Parijs, Antwerpen en Düsseldorf kwam hij uiteindelijk in Nederland terecht. Hij was beleefd, taalvaardig, ambitieus en altijd op zoek naar een thuis. In 1939 kwam Ládislas in Wassenaar wonen en huurde een kamer aan de Klingelaan 5. Toen de deportaties begonnen, probeerde hij nog via het Hongaarse consulaat terug te keren naar zijn geboorteland, waar Hongaarse Joden aanvankelijk bescherming genoten. Maar het was te laat. In september 1942 werd hij gearresteerd en via het Oranjehotel en Westerbork naar Auschwitz gestuurd. Op 31 december 1942 werd Ládislas vermoord. Zijn steen vertelt nu zijn verhaal.

Een dorp dat herinnert

Deze elf Stolpersteine vormen het voorlopige sluitstuk van een indrukwekkende reeks. In totaal liggen er nu 56 struikelstenen, verspreid over 29 adressen in Wassenaar voor mannen, vrouwen en kinderen die hier ooit leefden, werkten en droomden. Voor gezinnen die dachten dat het hier veilig was.
Op elk bovengenoemd adres werden deze donderdagmiddag de Stolpersteine onthuld. Er werden rozen en, naar Joods gebruik, witte steentjes neergelegd. Bij het eerste adres was deze eer weggelegd voor de leerlingen van de Nutsschool. Zij hebben deze reeks struikelstenen geadopteerd en dragen zorg voor het onderhoud.

Ter nagedachtenis werden bij elk adres de namen van de Holocaustslachtoffers hardop uitgesproken. Want, zoals de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar treffend zegt: “Een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is.”

Ook voor de slachtoffers van de Holocaust waarvoor geen struikelstenen worden gelegd of die elders geplaatst zijn, wil de werkgroep in de toekomst de levensverhalen bundelen in een brochure.

Tekst: Iris Oostlander
Foto's: Patrick Kop